Ξενοφῶντος Ἑλληνικά, Β. I, 27-29, Μετάφραση - Σχόλια

Β.Ι, 27-29

ΚΕΙΜΕΝΟ

[27] Λύσανδρος δ’, ἐπεὶ ἦν ἡμέρα πέμπτη ἐπιπλέουσι τοῖς Ἀθηναίοις, εἶπε τοῖς παρ’ αὐτοῦ ἑπομένοις, ἐπὰν κατίδωσιν αὐτοὺς ἐκβεβηκότας καὶ ἐσκεδασμένους κατὰ τὴν Χερρόνησον, ὅπερ ἐποίουν πολὺ μᾶλλον καθ’ ἑκάστην ἡμέραν, τά τε σιτία πόρρωθεν ὠνούμενοι καὶ καταφρονοῦντες δὴ τοῦ Λυσάνδρου, ὅτι οὐκ ἀντανῆγεν, ἀποπλέοντας τοὔμπαλιν παρ’ αὐτὸν ἆραι ἀσπίδα κατὰ μέσον τὸν πλοῦν. οἱ δὲ ταῦτα ἐποίησαν ὡς ἐκέλευσε.

[28] Λύσανδρος δ’ εὐθὺς ἐσήμηνε τὴν ταχίστην πλεῖν· συμπαρῄει δὲ καὶ Θώραξ τὸ πεζὸν ἔχων. Κόνων δὲ ἰδὼν τὸν ἐπίπλουν, ἐσήμηνεν εἰς τὰς ναῦς βοηθεῖν κατὰ κράτος. διεσκεδασμένων δὲ τῶν ἀνθρώπων, αἱ μὲν τῶν νεῶν δίκροτοι ἦσαν, αἱ δὲ μονόκροτοι, αἱ δὲ παντελῶς κεναί· ἡ δὲ Κόνωνος καὶ ἄλλαι περὶ αὐτὸν ἑπτὰ πλήρεις ἀνήχθησαν ἁθρόαι καὶ ἡ Πάραλος, τὰς δ’ ἄλλας πάσας Λύσανδρος ἔλαβε πρὸς τῇ γῇ. τοὺς δὲ πλείστους ἄνδρας ἐν τῇ γῇ συνέλεξεν· οἱ δὲ καὶ ἔφυγον εἰς τὰ τειχύδρια.

[29] Κόνων δὲ ταῖς ἐννέα ναυσὶ φεύγων, ἐπεὶ ἔγνω τῶν Ἀθηναίων τὰ πράγματα διεφθαρμένα, κατασχὼν ἐπὶ τὴν Ἀβαρνίδα τὴν Λαμψάκου ἄκραν ἔλαβεν αὐτόθεν τὰ μεγάλα τῶν Λυσάνδρου νεῶν ἱστία, καὶ αὐτὸς μὲν ὀκτὼ ναυσὶν ἀπέπλευσε παρ’ Εὐαγόραν εἰς Κύπρον, ἡ δὲ Πάραλος εἰς τὰς Ἀθήνας ἀπαγγελοῦσα τὰ γεγονότα.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

[27] Την πέμπτη μέρα που παρουσιάστηκαν οι Αθηναίοι, ο Λύσανδρος έδωσε διαταγές σ' εκείνους που έστελνε ξοπίσω τους: μόλις τους έβλεπαν ν' αποβιβάζονται και να σκορπίζουν στη Χερσόνησο (πράγμα που οι Αθηναίοι έκαναν κάθε μέρα κυρίως επειδή αναγκάζονταν ν' αγοράζουν τροφές από μακριά, αλλά κι επειδή περιφρονούσαν τον Λύσανδρο που δεν έβγαινε να τους αντιμετωπίσει), να γυρίσουν πίσω και στα μισά της διαδρομής να σηκώσουν ψηλά μιαν ασπίδα.

[28] Οι διαταγές του εκτελέστηκαν. Τότε ο Λύσανδρος έδωσε αμέσως παράγγελμα να ξεκινήσει ο στόλος με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα· ο Θώραξ ακολουθούσε κι αυτός, με το πεζικό. Όταν ο Κόνων είδε τον εχθρό να πλησιάζει, παρήγγειλε να τρέξουν αμέσως όλοι στα καράβια. Καθώς όμως είχαν σκορπίσει τα πληρώματα, άλλα πλοία βρέθηκαν με δυο σειρές κωπηλάτες μονάχα, άλλα με μία κι άλλα αδειανά. Το πλοίο του Κόνωνος κι άλλα εφτά κοντινά του, που βρέθηκαν επανδρωμένα, βγήκαν όλα μαζί στ' ανοιχτά με την «Πάραλο»· όλα τ' άλλα έμειναν στον γιαλό κι έπεσαν στα χέρια του Λυσάνδρου. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού αιχμαλωτίστηκε στη στεριά, αν και μερικοί βρήκαν καταφύγιο στα οχυρώματα.

[29] Καθώς έφευγε με τα εννιά πλοία του, ο Κόνων κατάλαβε πως η Αθήνα ήταν χαμένη. Αποβιβάστηκε λοιπόν στην Αβαρνίδα, το ακρωτήρι της Λαμψάκου, και πήρε τα μεγάλα πανιά των πλοίων του Λυσάνδρου που βρίσκονταν εκεί· ύστερα ο ίδιος με οχτώ πλοία έβαλε πλώρη για την Κύπρο, στον βασιλιά Ευαγόρα, κι η «Πάραλος» για την Αθήνα, ν' αναγγείλει τα γεγονότα. 

ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ 

Ο Λύσανδρος μαθαίνει από τα κατασκοπευτικά ταχύπλοα σκάφη του ότι οι Αθηναίοι δεν άλλαξαν τακτική. Αντίθετα, ολοένα και περισσότερο, έδειχναν απρονοησία και σημεία διάλυσης, καθώς από τη μια ήταν υποχρεωμένοι να διασκορπίζονται στη θρακική χερσόνησο για επισιτισμό, και από την άλλη εφησύχαζαν στη σκέψη ότι ο Λύσανδρος φοβόταν την αναμέτρηση. Μόλις, λοιπόν, εκείνος πήρε το προειδοποιητικό σήμα, αμέσως επιτέθηκε ταχύτατα. ‘Ετσι τους αιφνιδίασε, κυρίεψε όλα τα πλοία —εκτός από εννιά— και αιχμαλώτισε τα πληρώματά τους. Η απελπισμένη προσπάθεια του Κόνωνα να περισώσει την κατάσταση δεν απέφερε σπουδαίους καρπούς. ‘Ετσι μόνο αυτός μαζί με οχτώ πλοία κατέφυγε στον Ευαγόρα της Κύπρου, αφού προηγουμένως άρπαξε τα μεγάλα πανιά των πλοίων του Λύσανδρου, ενώ η Πάραλος κατέπλευσε στην Αθήνα για να αναγγείλει το φοβερό γεγονός.

 

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ

1. ἡμέρᾳ πέμπτῃ : Τις προηγούμενες τέσσερις μέρες ο Λύσανδρος κατασκοπεύοντας τους Αθηναίους είχε διαπιστώσει ότι αυτοί, όταν επέστρεφαν στους Αιγός ποταμούς, ακολουθούσαν πάντα την ίδια τακτική: αποβιβάζονταν δηλ. από τα πλοία τους και διασκορπίζονταν στη Σηστό και σε άλλα μέρη της Θρακικής χερσονήσου για ανεφοδιασμό. ‘Ηταν, λοιπόν, βέβαιος ότι και αυτή την ημέρα θα έκαναν το ίδιο.

2. τοῖς παρ’ αὐτοῦ ἑπομένοις : ‘Ηταν οι άντρες των ταχύπλοων σκαφών που τους είχε αποστείλει ο Λύσανδρος, για να παρακολουθούν τις κινήσεις των Αθηναίων.

3. πολὺ μᾶλλον : Οι Αθηναίοι είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Λύσανδρος τους φοβόταν και απέφευγε την αναμέτρηση. Γι’ αυτό ήταν αμέριμνοι, δεν έπαιρναν τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης και μέρα με τη μέρα γίνονταν όλο και πιο απρόσεκτοι. Με λίγα λόγια η υποτίμηση του εχθρού επέφερε κάποια χαλάρωση στις τάξεις του στρατού. Άλλωστε η ανάγκη για επισιτισμό τούς υποχρέωνε να απομακρύνονται από τα πλοία.

4. πόρρωθεν: Από τη Σηστό δηλ. και από άλλα μέρη της θρακικής χερσονήσου.

5. ὅτι οὐκ ἀντανῆγε (Λύσανδρος ναῦς) : Φαίνεται ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί παρερμήνευσαν την απραξία του Λύσανδρου και γι’ αυτό δεν υποψιάστηκαν ότι επρόκειτο για στρατήγημα, γεγονός που θα τους στοιχίσει ακριβά.

6. ἆραι ἀσπίδα : ‘Ηταν το σύνθημα με το οποίο οι άντρες των ταχύπλοων ειδοποιούσαν το Λύσανδρο ότι οι Αθηναίοι και τη μέρα αυτή ακολούθησαν την ίδια τακτική.

7. Θῶραξ συμπαρῄει : ‘Ηταν ο Λακεδαιμόνιος αρχηγός στο πεζικό των Αβυδηνών. Αυτός βάδιζε παραλιακά της Λαμψάκου και ενθάρρυνε το στόλο του Λύσανδρου.

8. Κόνων: ‘Ηταν Αθηναίος επιφανής στρατηγός, που καταγόταν από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια και διακρίθηκε στην τρίτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου (413-404 π.Χ.) και μετά. ‘Υστερα από την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς (Αύγουστος του 405 π.Χ.), φοβούμενος ίσως και τις συνέπειες που θα είχε η συντριβή, κατέφυγε στον Ευαγόρα της Κύπρου, με τη βοήθεια του οποίου ανασυγκρότησε τις δυνάμεις του και επάνδρωσε νέο στόλο. Αυτός καταναυμάχησε, κοντά στην Κνίδο (394), τους Λακεδαιμόνιους, γεγονός που είχε την ίδια επίπτωση σ’ αυτούς με εκείνην ακριβώς που είχε για τους Αθηναίους η ναυμαχία στους Αιγός ποταμούς. Νικητής και τροπαιούχος επέστρεψε στην Αθήνα και έγινε ο ήρωας της εποχής του. Ανοικοδόμησε τα Μακρά τείχη της Αθήνας και του Πειραιά και αναστήλωσε το γόητρο της πόλης. Προς τιμήν του τότε οι Αθηναίοι πρόσφεραν εκατόμβη θυσιών και αναθήματα στους θεούς, έχτισαν ιερό και έστησαν χάλκινο ανδριάντα του στην αγορά. Αργότερα όμως έπεσε σε δυσμένεια, γεγονός που μείωσε το κύρος του, και πέθανε στην Κύπρο μάλλον παραγνωρισμένος και αφανής.

9. Κόνων ἰδὼν τὸν ἐπίπλουν : Ο Κόνων, που βρισκόταν κοντά στην ακτή, φαίνεται ότι ήταν από τους πρώτους που είδε την επιθετική κίνηση των Λακεδαιμονίων. ‘Ετσι, πρόφτασε να επιβιβαστεί με τους άντρες του, ανοίχθηκε στο πέλαγος και σώθηκε, όπως και άλλα οχτώ πλοία.

10. νῆες δίκροτοι, μονόκροτοι: Τα πλοία των Αθηναίων ήταν τριήρεις, δηλαδή διέθεταν τρεις σειρές κωπηλάτες (τρίκροτοι νηες). Η αιφνιδιαστική όμως επίθεση του Λύσανδρου τούς υποχρέωσε να επανδρώσουν λίγα και βιαστικά, αλλά μόνο με δύο ή μία σειρά κωπηλάτες. Συνεπώς τα πλοία αυτά δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τον επιδρομέα.

11. ἡ Πάραλος (ναῦς) : ‘Ηταν ένα από τα τρία ελαφρά ταχύπλοα και ιερά πλοία της Αθήνας· τα άλλα ήταν η Δηλιάς και η Σαλαμινία. Τα πλοία αυτά τα χρησιμοποιούσαν για επίσημες αποστολές: για τη μετακίνηση των επίσημων αντιπροσώπων της πόλης (=τῶν θεωρῶν) σε εθνικές πανηγύρεις και γιορτές κυρίως της Δήλου, αλλά και πρεσβειών σε πόλεις συμμαχικές και μη. Επίσης, αξιοποιούνταν και για τη μεταφορά εντολών της αθηναϊκής πολιτείας και των δημόσιων χρημάτων.

12. τάς ἄλλας πάσας (ναῦς) Λύσανδρος ἔλαβε : Ο αθηναϊκός στόλος είχε 180 πλοία (βλ. Β.1, 20) και κάθε πλοίο διέθετε περίπου 200 κωπηλάτες και στρατιώτες. Από το γεγονός ότι σώθηκαν μόνο εννιά πλοία και ελάχιστοι στρατιώτες, καταλαβαίνει κανείς πόσο μεγάλο ήταν το μέγεθος της πανωλεθρίας που υπέστησαν οι Αθηναίοι στους Αιγός ποταμούς και γιατί αυτή η ναυμαχία έκρινε αποφασιστικά την έκβαση του πολέμου υπέρ των Λακεδαιμονίων, σε μια περίοδο μάλιστα που η Αθήνα υφίστατο επιδρομές και από τη Δεκέλεια. Ενωμένο πια το πεζικό και το ναυτικό των αντιπάλων παρακινεί σε αποστασία συμμαχικές πόλεις της Αθήνας και την εξασθενίζει περισσότερο. Σύντομα μάλιστα, από την ξηρά ο Άγης και από τη θάλασσα ο Λύσανδρος, αποκλείουν ασφυκτικότερα την πόλη, που τελικά θα υποκύψει.

13. τειχύδρια: ‘Ηταν μικρά τείχη και οχυρά της Σηστού, συμμάχου των Αθηναίων, όπου πρόλαβαν και κατέφυγαν οι ελάχιστοι που σώθηκαν.

14. τὰ μεγάλα ἱστία τῶν νεῶν : Οι αρχαίοι ‘Ελληνες, όταν επρόκειτο να ναυμαχήσουν, αφαιρούσαν  τα πανιά από το μεγάλο ιστό των πλοίων τους και τα άφηναν στην ξηρά, για να είναι πιο ευέλικτα. Αυτό είχε κάνει και ο Λύσανδρος. ‘Ετσι, ο Κόνων, με την παράτολμή του κίνηση να αρπάξει τα μεγάλα πανιά, μπόρεσε να ξεφύγει από την καταδίωξη των Λακεδαιμονίων και να σωθεί.

15. Εὐαγόρας : ‘Ηταν ισχυρός και γενναίος βασιλιάς στη Σαλαμίνα της Κύπρου. Φρόντισε για την οχύρωση της πόλης και την οργάνωση του στρατού, για την ανάπτυξη του εμπορίου αλλά και την πνευματική και ηθική προαγωγή των κατοίκων της με την αναθέρμανση της παράδοσης και την αναβίωση των λησμονημένων ηθών και εθίμων. Για ένα διάστημα είχε φιλικές σχέσεις με τους Πέρσες, ενώ με τους Αθηναίους ήταν σταθερός και πιστός σύμμαχος. Μάλιστα με τη μεσολάβηση του Κόνωνα συνέβαλε στην αναγέννηση της Αθήνας. Στη ναυμαχία της Κνίδου (394 π.Χ.) διοικούσε αυτοπροσώπως τον Κυπριακό στόλο. Γι’ αυτό και οι Αθηναίοι αργότερα τον τίμησαν με ανδριάντα και με τη χορήγηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Στο τέλος της ζωής του ενεπλάκη σε περιπέτειες, έχασε τη δύναμή του και δολοφονήθηκε από κάποιον ευνούχο με τη βοήθεια ενός γιου του. Διάδοχός του υπήρξε ο Νικοκλής. Ο Ισοκράτης μάλιστα έγραψε δύο λόγους γι’ αυτούς: το Ευαγόρου εγκώμιον και το Προς Νικοκλέα.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ο Λύσανδρος είχε συλλέξει βέβαια ασφαλείς πληροφορίες το προηγούμενο τετραήμερο για τις συνήθειες των Αθηναίων, αλλά ήθελε να τις επιβεβαιώσει ακόμα και την τελευταία ημέρα, γεγονός που μαρτυρεί τις στρατιωτικές του ικανότητες. ‘Ετσι, η πρόταξη του «ημέρα πέμπτη» δείχνει την επίμονη και συστηματική εφαρμογή του στρατηγήματός του, προκειμένου να επιτύχει ένα θρίαμβο. Η συσσώρευση των μετοχικών και απαρεμφατικών συνόλων και κυρίως η υπόταξη (ἐπάν... ὅπερ... ὅτι ) και ο μακροπερίοδος λόγος δείχνουν την ενότητα του σχεδίου, τις λεπτές ισορροπίες από τις οποίες εξαρτάται το αποτέλεσμα του εγχειρήματος και την αποφασιστική κίνηση την κατάλληλη ώρα. Μάλιστα η επιλογή του χρόνου της επίθεσης, που είναι συνάρτηση του προειδοποιητικού συνθήματος, δηλώνεται ρητά και έντονα στο εδάφιο 28 (εὐθὺς ἐσήμανε — τὴν ταχίστην πλεῖν ), όπου επικρατεί γενικός συναγερμός και κινητοποίηση των ναυτικών και πεζικών δυνάμεων (συμπαρηει δέ... ἔχων ).

Ο αιφνιδιασμός του Λύσανδρου πέτυχε απόλυτα και αυτό φαίνεται από την απεγνωσμένη προσπάθεια του Κόνωνα να προλάβει την επερχόμενη καταστροφή, αλλά και των άλλων που αλλόφρονες τρέχουν στα πλοία τους· όμως μάταια. Η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου είναι ολοσχερής, αφού λίγοι μπόρεσαν να σωθούν.

Αξίζει, ωστόσο, να τονιστεί η παράτολμη αλλά ευφυής ενέργεια του Κόνωνα που, μέσα στον πανικό και τη σύγχυση, άρπαξε τα μεγάλα ιστία των αντιπάλων, γεγονός που εξασφάλισε τη σωτηρία στα εννιά πλοία. Στην Πάραλο απέμεινε το θλιβερό προνόμιο να αναγγείλει την καταστροφή.

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η αφήγηση συντίθεται από εναλλασσόμενες/διαδοχικές φάσεις. ‘Ετσι, στην αρχή έχουμε φαινομενική στασιμότητα, ακινησία και αμεριμνησία, που όμως γρήγορα αντικαθίσταται από έντονη κινητικότητα, όταν δίνεται το σύνθημα της επίθεσης και οι δύο αντίπαλοι συμπλέκονται σε άνισο και αποφασιστικής σημασίας αγώνα. Η ταχύτητα της εξέλιξης των γεγονότων συνθέτει έναν ενιαίο εποπτικό πίνακα που αποτυπώνει ανάγλυφα την πανωλεθρία των Αθηναίων. Αυτή ακριβώς η ένταση κατά τη σύγκρουση δηλώνεται με τη χρήση των παρατατικών (πλεῖν, συμπαρήει, ἔχων, βοηθεῖν, ἦσαν ), ενώ το χρονικό διάστημα μετά τη συντριβή εκφράζεται με αόριστους (ἀνήχθησαν, ἔλαβε, συνέλεξεν, ἔφυγον, ἔγνω — διεφθαρμένα, κατασχών, ἔλαβεν, ἀπέπλευσε ), γεγονός που καταδεικνύει την οριστική επικράτηση των Λακεδαιμονίων.

Ακόμα, όλες οι συνθήκες και σι φάσεις της συμπλοκής και της συντριβής των Αθηναίων δένονται εσωτερικά με αιτιώδη σχέση (αιτίου — αιτιατού). ‘Ετσι η υπεροψία οδηγεί στην απρονοησία και τη διασπορά, η κατασκοπεία στο προειδοποιητικό σήμα, η διαταγή του Λύσανδρου στην επιδρομή, η επίθεση στην αλλοφροσύνη και την πανωλεθρία, η ευφυής κίνηση του Κόνωνα στη σωτηρία.