Ξενοφῶντος Ἑλληνικά, Β. I, 25-26, Μετάφραση - Σχόλια

Β. I, 25-26

Η ΑΝΗΣΥΧΙΑ ΤΟΥ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

[25] Ἀλκιβιάδης δὲ κατιδὼν ἐκ τῶν τειχῶν τοὺς μὲν Ἀθηναίους ἐν αἰγιαλῷ ὁρμοῦντας καὶ πρὸς οὐδεμιᾷ πόλει, τὰ δ᾽ ἐπιτήδεια ἐκ Σηστοῦ μετιόντας πεντεκαίδεκα σταδίους ἀπὸ τῶν νεῶν, τοὺς δὲ πολεμίους ἐν λιμένι καὶ πρὸς πόλει ἔχοντας πάντα, οὐκ ἐν καλῷ ἔφη αὐτοὺς ὁρμεῖν, ἀλλὰ μεθορμίσαι εἰς Σηστὸν παρῄνει πρός τε λιμένα καὶ πρὸς πόλιν.

[26] οὗ ὄντες ναυμαχήσετε, ἔφη, ὅταν βούλησθε. οἱ δὲ στρατηγοί, μάλιστα δὲ Τυδεὺς καὶ Μένανδρος, ἀπιέναι αὐτὸν ἐκέλευσαν. αὐτοὶ γὰρ νῦν στρατηγεῖν, οὐκ ἐκεῖνον. Καὶ ὁ μὲν ᾤχετο.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

[25] Ο Αλκιβιάδης, όταν παρατήρησε από ψηλά από τα τείχη του πύργου του ότι οι Αθηναίοι είχαν αγκυροβολήσει σε ανοιχτή /αμμώδη παραλία και μακριά από κάθε πόλη και ότι αναζητούσαν τα εφόδια από τη Σηστό, που απείχε από τα πλοία δεκαπέντε στάδια, ενώ (ότι) οι εχθροί (ναυλοχούσαν) σε λιμάνι και είχαν τα πάντα κοντά σε πόλη, τους είπε ότι δεν είχαν αράξει σε καλό μέρος και τους συμβούλευσε να μετακινηθούν στη Σηστό, αλλάζοντας αγκυροβόλι, κοντά σε λιμάνι και στην πόλη· «εκεί αν είστε, μπορείτε να ναυμαχήσετε —είπε— όταν το θελήσετε».

[26] Οι στρατηγοί όμως —ιδίως ο Τυδέας και ο Μένανδρος— τον πρόσταξαν να φύγει· γιατί (του είπαν) ότι τώρα οι ίδιοι ήταν στρατηγοί και όχι εκείνος. ‘Ετσι ο Αλκιβιάδης σηκώθηκε κι έφυγε.

ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Ο Αλκιβιάδης βλέπει τις θέσεις και τις κινήσεις του αθηναϊκού και του σπαρτιατικού στόλου από τον πύργο του και καταλήγει ανήσυχος σε διαπιστώσεις, που διαγράφουν τις αρνητικές συνέπειες για τους συμπατριώτες του. Επισημαίνει την ακαταλληλότητα του μέρους που έχουν επιλέξει οι Αθηναίοι στρατηγοί για αγκυροβόλιο του στόλου. Οι τελευταίοι όμως αρνούνται να λάβουν υπόψην τους τα λεγόμενά του και τον περιφρονούν από υπεροπτική διάθεση και καχυποψία. Αλλά αυτή η άρνηση και η αποπομπή του Αλκιβιάδη είναι κακός οιωνός για την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων.

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ

1. Ἀλκιβιάδης : Υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, προικισμένος από τη φύση με σπουδαία προτερήματα. Διέθετε σωματική ωραιότητα και γοητεία, ευγένεια, ρητορική δεινότητα και πειστικότητα, ευστροφία και τόλμη. Ως άνθρωπος όμως δεν είχε ηθικές αρχές και ποιότητα ήθους, αλλά ήταν σπάταλος και άπληστος, υπέρμετρα φιλόδοξος και τυχοδιώκτης. Στο πρόσωπο του Αλκιβιάδη συνταιριάζονταν οι δύο ακραίες και συχνά αντιφατικές όψεις της αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής του. Από τη μια δηλαδή, η πνευματική ανάταση του χρυσού αιώνα του Περικλέους και από την άλλη η ηθική διάβρωση της κοινωνίας κάτω από την επίδραση του πολέμου. Υπήρξε ένας από τους πιο γνωστούς μαθητές του Σωκράτη. Στο πλατωνικό Συμπόσιο εμφανίζεται δαφνοστεφανωμένος σε κατάσταση μέθης να του απευθύνει φιλοφρονήσεις. Σε μικρή ηλικία ασχολήθηκε με την πολιτική κι ήταν αυτός παρά τις επιφυλάξεις του Νικία που έπεισε τους Αθηναίους να αναλάβουν τη Σικελική εκστρατεία (415-413 π.Χ.), για την οποία και εξελέγη στρατηγός. Κατηγορήθηκε ως υπεύθυνος για την κοπή των Ερμών κεφαλών, πράξη που συγκλόνισε την κοινή γνώμη της Αθήνας, ιδιαίτερα ανήσυχη και φοβισμένη εκείνη την περίοδο, ενώ η εκστρατευτική δύναμη βρισκόταν μακριά από την πόλη και γι’ αυτό ανακλήθηκε για να δικαστεί. Φοβισμένος αυτομόλησε στη Σπάρτη, όπου και έδωσε ολέθριες για την πατρίδα του συμβουλές, μεταξύ των οποίων ήταν η προτροπή για κατάληψη της Δεκέλειας με στόχο τον αποκλεισμό της Αθήνας από τη στεριά. Θεωρήθηκε ύστερα ύποπτος και έτσι υποχρεώθηκε σε νέα φυγή. Άλλαξε τότε πολιτική στάση, προσέγγισε τους Πέρσες, και πάλι την Αθήνα, και πέτυχε την ανάκλησή του, αφού προηγουμένως στην Άβυδο και την Κύζικο (410 π.Χ.) καταναυμάχησε το στόλο των Λακεδαιμονίων. Επανήλθε στην Αθήνα (408 π.Χ.) νικητής και τροπαιούχος και διορίστηκε στρατηγός με απόλυτη εξουσιοδότηση. ‘Ομως θεωρήθηκε υπαίτιος για την ήττα που υπέστησαν οι Αθηναίοι από τους Λακεδαιμονίους στο Νότιον Ακρωτήριον, κοντά στην Έφεσο (407 πΧ). Έτσι περιέπεσε σε δυσμένεια, καθαιρέθηκε και αποσύρθηκε στη χερσόνησο της Καλλίπολης σε ιδιόκτητη οχυρωμένη περιοχή. Δολοφονήθηκε από όργανα της Σπάρτης.

2. κατιδὼν ἐκ τῶν τειχῶν : Ο Αλκιβιάδης παρακολουθεί με ενδιαφέρον από τα τείχη του ιδιόκτητου πύργου του στη Σηστό τις κινήσεις των αντίπαλων στόλων πριν τη μεγάλη μάχη. Στην πόλη είχε καταφύγει λόγω της καθαίρεσής του από το αξίωμα του στρατηγού μετά την αποτυχία στο Νότιο Ακρωτήριο (407 π.Χ.) και την ακόλουθη αυτοεξορία του.

3. ἐν αἰγιαλῷ ὁρμοῦντας...: Οι Αθηναίοι είχαν αγκυροβολήσει στους Αιγός ποταμούς και αντιμετώπιζαν δυσκολίες επισιτισμού, επειδή βρίσκονταν μακριά από κάποια πόλη, το λιμάνι της οποίας θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και για τον ελλιμενισμό των πλοίων τους. Αναγκάζονταν επομένως να προμηθεύονται τρόφιμα από τη Σηστό σε μια απόσταση δεκαπέντε περίπου σταδίων σύμφωνα με τον Ξενοφώντα. Ο Αλκιβιάδης είχε διαισθανθεί σωστά την ακαταλληλότητα του μέρους, όπου οι Αθηναίοι στρατηγοί επέλεξαν για να αγκυροβολήσει ο στόλους τους.

4. ἐν λιμένι καὶ πρὸς πόλει : Σε αντίθεση με τους Αθηναίους ο Λύσανδρος είχε επιλέξει τη Λάμψακο για ορμητήριο του στόλου του εκμεταλλευόμενος όλα εκείνα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει μια πόλη με μεγάλη επάρκεια τροφίμων και δικό της λιμάνι. Ο Αλκιβιάδης - και ως ένα βαθμό και ο ίδιος ο Ξενοφώντας – φαίνεται να πιστεύει πως αυτοί είναι δύο παράγοντες που θα μπορούσαν να καθορίσουν και το αποτέλεσμα της σύγκρουσης.

5. Σηστός: Αρχαιότατη πόλη της θρακικής χερσονήσου, χτισμένη στο στενότερο μέρος του Ελλήσποντου, απέναντι από την Άβυδο που βρισκόταν στην ασιατική ακτή. Λόγω της σπουδαίας γεωγραφικής θέσης της έπαιξε αξιόλογο ρόλο στα ελληνικά πράγματα. Υπήρξε σύμμαχος της Αθήνας στην πρώτη αθηναϊκή συμμαχία (478-404 π.Χ.), ορμητήριο των Αθηναίων και το επίκεντρο πολλών πολεμικών εξελίξεων. Μετά τη ναυμαχία όμως στους Αιγός ποταμούς (405 π.Χ.) ο Λύσανδρος την κυρίεψε, τη λεηλάτησε, εξεδίωξε τους κατοίκους της και τους αντικατέστησε με τα πληρώματα του στόλου του. Όμως αργότερα οι κάτοικοι επανήλθαν στην πατρίδα τους, αλλά για χρόνια παρέμειναν κάτω από την εξουσία των Λακεδαιμονίων.

6. οἱ δὲ στρατηγοί..., ἀπιέναι αὐτὸν ἐκέλευσαν : Ο Ξενοφώντας σκιαγραφεί με τον πλέον παραστατικό τρόπο την αλαζονική συμπεριφορά των Αθηναίων στρατηγών στο πρόσωπο του Αλκιβιάδη. Αντί να σκεφτούν με ψυχραιμία ότι το μέρος που επέλεξαν για να αγκυροβολήσει ο στόλος, παρουσιάζει εμφανή μειονεκτήματα σε σχέση με το αντίστοιχο των αντιπάλων, εντούτοις, διώχνουν τον Αλκιβιάδη τυφλωμένοι από εγωισμό και αντιδραστική νοοτροπία. Αντιμετωπίζουν τις συμβουλές του με κακοπιστία και φαίνεται πως θεωρούν υποτιμητικό να δεχτούν συμβουλές από ένα εξόριστο συμπολίτη τους. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι ο Αλκιβιάδης πολλές φορές είχε δοκιμάσει τα όρια αντοχής των Αθηναίων ως προς τις αλήστου μνήμης πολιτικές του επιλογές σε τέτοιο βαθμό που η καχυποψία από την πλευρά των στρατηγών να είναι αναμενόμενη, αν όχι δικαιολογημένη.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Στο απόσπασμα αυτό ο ιστορικός προβάλλει τη φυσιογνωμία του Αλκιβιάδη που αν και έχει αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική δράση μετά την αυτοεξορία του στη θρακική χερσόνησο δε διστάζει να έρθει σε επαφή με τους Αθηναίους στρατηγούς και να κάνει ορισμένες καίριες επισημάνσεις για τη θέση των αντιπάλων δυνάμεων και τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από αυτή την επιλογή. Οι εκτιμήσεις αυτές του Αλκιβιάδη (οὐκ ἐν καλῷ ἔφη… ἀλλὰ παρῄνει μεθορμίσαι εἰς Σηστὸν...) δηλώνονται με μετοχικά σύνολα/σύνθετο λόγο (κατιδὼν... ὁρμοῦντας καὶ μετιόντας μέν — ὁρμοῦντας καὶ ἔχοντας δέ), που δίνουν βάθος στη σκέψη και αισθητοποιούν κατά τρόπο συγκριτικό την υπεροχή των Λακεδαιμονίων. Επίσης, δηλώνονται με απαρέμφατα και με αντιθετικό λόγο. Τέλος, η απεγνωσμένη του προσπάθεια να πείσει τους Αθηναίους να μεταβούν σε άλλο μέρος εκφράζεται με τη χρήση του παρατατικού (παρῄνει … και κυρίως με τη μετάβαση από τον πλάγιο λόγο σε ευθύ, όπου εντοπίζεται και η ουσιώδης σύστασή του. ‘Ομως οι στρατηγοί των Αθηναίων τήρησαν στάση υπεροπτική και υποτιμητική απέναντι και στον ίδιο και στο διαγραφόμενο κίνδυνο. Και αυτήν τη διάθεσή τους τη δείχνει ο σύντομος και κοφτός, ο οξύς και κελευστικός λόγος, η αντίθεση και το ασύνδετο, που δεν αφήνουν περιθώρια για αμφισβήτηση και κριτική.

Ιδέες
1. Η πολεμική πείρα εύκολα εντοπίζει πλεονεκτήματα και αδυναμίες του πεδίου της μάχης.
2. Το αξίωμα απορρίπτει τις συμβουλές, ακόμα και τις ορθές, και γεννά την ειρωνεία και την αλαζονεία.