Εισαγωγή στην Ηρωική Ποίηση

Η επική ποίηση των Ελλήνων διαμορφώνεται σε τρία είδη. Το παλαιότερο είδος είναι το μυθολογικό έπος, όπου εξιστορούνται η γέννηση του κόσμου και των θεών, οι αγώνες τους για επικράτηση έναντι των αντιπάλων τους κ.α. Το ηρωικό έπος, η εμφάνιση του οποίου έπεται χρονικά, έχει ως θέμα του τους μύθους των αρχαίων Ελλήνων γύρω από τους θεούς και τους ήρωες. Εδώ ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος του είδους είναι ο Όμηρος. Αργότερα με τον Ησίοδο εισερχόμαστε σε ένα νέο είδος, το διδακτικό έπος.

Οι πρώτες μορφές του ηρωικού έπους συντέθηκαν στα μυκηναϊκά χρόνια (17^ος -12^ος αι. π.Χ.) από τους τραγουδοποιούς της εποχής, τους λεγόμενους αοιδούς, που αυτοσχεδίαζαν και τραγουδούσαν τέτοια ποιήματα.

Όμως η εποχή της μεγάλης ανάπτυξης της ηρωικής επικής ποίησης είναι τα γεωμετρικά χρόνια (11^ος - 8^ος αι. π.Χ.).Η περίοδος αυτή είναι γνωστή και ως σκοτεινοί αιώνες, οι οποίοι αν και δημιουργούν πολλα προβλήματα για τους ιστορικούς, υπήρξαν σίγουρα πολύ δημιουργικοί για την καλλιέργεια αυτού του είδους επικής ποίησης. Η παρακμή των μυκηναϊκών κέντρων είχε ως συνέπεια τη δημιουργία ενός μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος προς τα νησιά του Αιγαίου και τη Μικρά Ασία. Είναι η περίοδος του Α’ Ελληνικού αποικισμού. Οι πληθυσμοί αυτοί μετέφεραν στη νέα γη τη νοσταλγία για τη χαμένη τους πατρίδα και για τους παλιούς καλούς καιρούς. Οι θρύλοι του ένδοξου παρελθόντος και τα στοιχεία της παράδοσης ενώθηκαν μέσα στη λαϊκή φαντασία με τα ηρωικά κατορθώματα που γέννησαν οι νέες περιπέτειες για την κυριαρχία στη στεριά και στη θάλασσα και αποτέλεσαν το υλικό για τη δημιουργία νέων επικών ποιημάτων.

Ο συγκερασμός διαφορετικών μυθολογικών στοιχείων και η συστηματοποίηση της γνωστής σε μας ηρωικής παράδοσης έγινε στην Ιωνία. Τότε δημιουργήθηκαν οι περίφημοι κατάλογοι των ηρώων και δόθηκαν ονόματα σε ήρωες για να καλυφθούν τα κενά και οι ατέλειες στις γενεαλογίες. Τότε αποφασίστηκε ο συγχρονισμός προσώπων και γεγονότων από διαφορετικές εποχές και τότε δημιουργήθηκαν οι τρεις μυθολογικοί κύκλοι, για τους οποίους θα μιλήσουμε αργότερα. Άλλωστε, οι συνθήκες ευνοούσαν μια τέτοια εξέλιξη. Η προσπάθεια των Ιώνων φιλοσόφων του 8^ου -7^ουαιώνα να δώσουν μια πιο ορθολογική ερμηνεία για την καταβολή του κόσμου αποδεικνύει αν μη τι άλλο μια αξιοσημείωτη πνευματική κίνηση ιδεών στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Δείχνει επίσης και μια επιθυμία να μπει κάποιου είδους τάξη στο μυθολογικό υλικό την ίδια στιγμή που η αστάθεια τροφοδοτείται από την πολιτική ανωμαλία και τους κοινωνικούς αγώνες μέσα στις πόλεις.

Τα ηρωικά έπη των γεωμετρικών χρόνων θα μιλούσαν για τα κατορθώματα των μεγάλων ηρώων του παρελθόντος, αλλά και για τη δράση των θεών,που είχαν ενεργό ρόλο στις περιπέτειες και στους αγώνες των ανθρώπων. Τα ομηρικά έπη δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα, τουλάχιστον σε αυτό το σημείο. Πρόκειται λοιπόν για μια ηρωική εποχή, όπου κυριαρχούν οι ήρωες όπως άλλωστε και οι θεοί, οι οποίοι δρουν κι αυτοί σαν άνθρωποι.

Το κύριο γνώρισμα της ηρωικής ποίησης είναι ότι μιλά για ένα μακρινό παρελθόν, το οποίο φαντάζει ιδανικό στα μάτια του αοιδού-ποιητή,οπωσδήποτε ανώτερο της δικής του εποχής. Τα ποιήματα αυτά δεν εξέφραζαν τις προσωπικές θέσεις του ποιητή, αλλά ήταν δημιουργήματα συλλογικά, που απηχούσαν τις αντιλήψεις της κοινωνίας της εποχής εκείνης. Δε θεωρούνταν, τουλάχιστον στο αρχικό τους στάδιο, συνθέσεις ενός επώνυμου ποιητή. Οι αοιδοί που συνέθεταν τέτοια τραγούδια πίστευαν ότι κάποιος θεός τους ενέπνεε και γι’αυτό φρόντιζαν πάντα να τον ευχαριστήσουν. Δεν ενδιαφέρονταν επίσης να κάνουν γνωστό το όνομά τους, ώστε να μείνει αθάνατο. Τα ποιήματα δεν τα απάγγελναν, αλλά τα τραγουδούσαν με συνοδεία φόρμιγγας / κιθάρας. Ακούγονταν συνήθως σε συμπόσια στα παλάτια των βασιλιάδων ή σε σπίτια ευγενών, αλλά και δημόσιους χώρους, όπως η αγορά, με την αφορμή κάποιας γιορτής ή αγώνων.

Όταν κάποιος αναφέρεται στους αοιδούς θα πρέπει να χει κατά νου ότι πρόκειται για άτομα προικισμένα με ένα φοβερό ταλέντο στο να πλάθουν ιστορίες με όμοια πλοκή, ειπομένες όμως με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά. Κατείχαν στην πραγματικότητα και ειδικές τεχνικές, οι οποίες βασίζονταν σε ορισμένες έτοιμες λύσεις δοσμένες από τους προκατόχους τους στο πλαίσιο μιας μακρόχρονης παράδοσης. Χρησιμοποιούσαν ένα υλικό από επαναλαμβανόμενες λέξεις και φράσεις, ονοματικές ή ρηματικές, που μπορούσαν να τοποθετηθούν σε διάφορα σημεία μέσα στο ποίημα.Κάποτε μάλιστα επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ολόκληροι στίχοι ή τουλάχιστον με μικρές διαφορές ανάλογα με τις περιστάσεις. Επιπλέον, υπήρχαν και θέματα, ενέργειες, δραστηριότητες (σκηνές φιλοξενίας, σκηνές τέλεσης μιας θυσίας,σκηνές εξοπλισμού ενός πολεμιστή, σκηνές βρώσεως ενός γεύματος κ.α.) που τις αφηγούνταν πάντοτε με τις ίδιες περίπου λεπτομέρειες. Κάποτε ολόκληρα πρότυπα πλοκής (αποχώρηση του ήρωα - καταστροφή - επάνοδος, η διαμάχη για μια γυναίκα και τα προβλήματα που δημιουργεί στη συνέχεια, η εκδήλωση αλαζονικής ή ασύνετης συμπεριφοράς και η θεϊκή τιμωρια γι' αυτό το λόγο) βοηθούν τον αοιδό, ώστε να έχει ένα γενικό πλάνο για το πως θα διηγηθεί την ιστορία του ενόσω τραγουδά. Ένας καλός αοιδός λοιπόν έπρεπε να έχει την ικανότητα να απομνημονεύει το επαναλαμβανόμενο υλικό και να κατέχει τις τεχνικές της σύνθεσης ενός ποιήματος. Στηριζόμενος έτσι στα παραπάνω, αλλά και στις γνώσεις του για τους θρύλους και τις παραδόσεις, ήταν σε θέση και να ανασυνθέτει δημιουργικά, αλλά και να αυτοσχεδιάζει. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνταν νέα επικά τραγούδια.

Τα τραγούδια των αοιδών συστηματοποίησαν το ηρωικό παρελθόν και δημιούργησαν μια κοινή παράδοση για όλο τον ελληνισμό. Σήμερα είμαστε σε θέση να κατατάξουμε σε τρεις μεγάλους επικούς κύκλους τα περισσότερα από τα επικά ποιήματα που σώθηκαν, είτε ολόκληρα, είτε αποσπασματικά. Στον αργοναυτικό κύκλο περιλαμβάνονται όσα αναφέρονταν στην αργοναυτική εκστρατεία,ενώ εκείνα που αναφέρονται στους αγώνες για την κατάκτηση της Θήβας ανήκουν στον αντίστοιχο θηβαϊκό. Τέλος τα ποιήματα του τρωικού κύκλου αναφέρονται κυρίως στα όσα συνέβησαν κατά τον πόλεμο στην Τροία και στα γεγονότα που ακολούθησαν.

Η παράδοση συμπεριελάμβανε έπη που δεν έχουν άμεση θεματική σχέση μεταξύ τους. Το πρώτο αναφέρεται στη γενεαλογία και στους πολέμους των θεών, τα τρία επόμενα στους θηβαϊκούς μύθους, ενώ τα υπόλοιπα αναφέρονται στον τρωικό πόλεμο και τις περιπέτειες των Αχαιών ηρώων κατά το γυρισμό τους από την Τροία στην πατρίδα. Τα έπη αυτά που αφηγούνται τα μυθικά γεγονότα από την ένωση του Ουρανού και της Γης ως το θάνατο του Οδυσσέα ονομάζονται Κύκλια.

Από τα επικά ποιήματα τα μόνα που σώθηκαν ολόκληρα ήταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Η παράδοση θέλει για ποιητή τους τον Όμηρο. Η Ιλιάδα ονομάστηκε έτσι από το Ίλιον, το άλλο όνομα της Τροίας, και αφηγείται την οργή του κεντρικού ήρωα Αχιλλέα στο πρόσωπο του Αγαμέμνονα για την αρπαγή της Βρισηίδας και τα προβλήματα που δημιούργησε στους Έλληνες η στάση του πρώτου στη συνέχεια. Η Οδύσσεια έχει ως κεντρικό ήρωά της τον Οδυσσέα και το θέμα της είναι η επιστροφή του στην πατρίδα μετά το τέλος του τρωικού πολέμου.

Τόσο η Ιλιάδα, όσο και η Οδύσσεια θεωρούνται έργα του δεύτερου μισού του 8^ου αιώνα π.Χ. με τη δεύτερη να ακολουθεί χρονολογικά την πρώτη. Όπως ήδη έχουμε πει, τα έπη μιλούσαν για ένα ένδοξο παρελθόν. Αν και συντέθηκαν τον 8^ο αιώνα, αναφέρονται στην εποχή του τρωικού πολέμου (12^ος αιώνας π.Χ.) και της επιστροφής των Αχαιών ηρώων στην πατρίδα τους. Βέβαια την εποχή εκείνη ο ποιητής δε μπορούσε να την ξέρει καλά. Γι’ αυτό διαπιστώνουμε ορισμένες φορές ότι οι ήρωες γνωρίζουν υλικά(λ.χ. το σίδηρο), έθιμα (λ.χ. την καύση των νεκρών) ή θεσμούς (λ.χ. τη συνέλευση του λαού) άγνωστους στα μυκηναϊκά χρόνια. Τους βλέπουμε επίσης να εκφράζουν αντιλήψεις νεότερες από την εποχή κατά την οποία υποτίθεται ότι έζησαν. Επομένως θα ήταν λάθος να αντιμετωπίσουμε τα έπη ως ιστορικές πηγές, για να κατανοήσουμε τη μυκηναϊκή εποχή. Αντίθετα μπορούμε να αντλήσουμε απ’αυτά πολλές πληροφορίες για την εποχή της σύνθεσής τους, τη γεωμετρική εποχή και τους κατοπινούς χρόνους.

Η μελέτη των ομηρικών επών γέννησε πολλά ερωτήματα και αναπτύχθηκαν πολλές αντικρουόμενες απόψεις. Είναι ο Όμηρος ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας ή κάποιος άλλος , πιθανότατα μαθητής του συνέθεσε το νεότερο έπος; Υπήρξε ο Όμηρος ή ήταν ένα πρόσωπο πλαστό, στο οποίο η παράδοση απέδωσε το έργο μιας σειράς ανώνυμων επικών ποιητών; Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι ποιήματα που συντέθηκαν με βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή προέκυψαν από τη συνένωση παλαιότερων επικών ποιημάτων; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα που αποτελούν το λεγόμενο «ομηρικό ζήτημα» για το οποίο θα γίνει λόγος σε ξεχωριστό κεφάλαιο.

Με τον Όμηρο, στα τέλη της γεωμετρικής περιόδου,πιστεύουμε ότι η δημιουργική περίοδος της επικής ποίησης φτάνει στο τέλος της.Μετά τον Όμηρο ο μόνος μεγάλος επικός ποιητής που θα εμφανιστεί είναι ο Ησίοδος, που διακρίθηκε σε ένα νέο είδος, το διδακτικό έπος.

Οι επόμενες γενιές ποιητών, που ονομάζονται ραψωδοί συνήθως δε δημιουργούσαν δικά τους τραγούδια, αλλά απομνημόνευαν και απάγγελναν τα παλιότερα έπη και κυρίως τα ομηρικά. Σε αντίθεση με τους αοιδούς, δεν τραγουδούσαν τα έπη, ούτε συνόδευαν το τραγούδι τους με τη μουσική υπόκρουση της φόρμιγγας/κιθάρας, αλλά στηρίζονταν στη ρυθμική απαγγελία των ποιημάτων.Κρατούσαν ένα ραβδί, σύμβολο εξουσίας δοσμένης από τους θεούς. Ενώ οι αοιδοί ζούσαν στην αυλή κάποιου βασιλιά, οι ραψωδοί ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες και ταξίδευαν από τόπο σε τόπο, για να απαγγείλουν τα έπη. Στις μεγάλες γιορτές των Ελλήνων διοργανώνονταν και ραψωδικοί αγώνες.

Φαίνεται ότι και ο Όμηρος ήταν ταξιδιώτης ποιητής και πως πήρε μέρος σε τέτοιους αγώνες. Ίσως να ήταν και από τους πρώτους που έπιασαν το ραβδί. Θεωρείται πως ήταν Ίωνας και τα έπη του ακούστηκαν για πρώτη φορά σε κάποια μεγάλη γιορτή των Ιώνων. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς καταγράφηκαν τα ομηρικά έπη. Μαρτυρίες από την αρχαιότητα υποστηρίζουν ότι στην Αθήνα ήδη από τον 6^ο αιώνα π.Χ με πρωτοβουλία του Σόλωνα ή του Πεισίστρατου ή ακόμη του γιου του,Ιππάρχου, εκδόθηκε γραπτό κείμενο των ομηρικών επών που στο εξής δέσμευε τους ραψωδούς που τα απάγγελναν στα Παναθήναια.

Τα ομηρικά έπη θεωρούνται μέχρι και σήμερα έργα με μεγάλη λογοτεχνική και μορφωτική αξία, γιατί πλήθος αριστουργήματα της τέχνης οφείλουν τη σύλληψή τους στις ομηρικές περιγραφές και αφηγήσεις, ενώ παράλληλα μέσα από τη μελέτη τους γνωρίζουμε και κατανοούμε την ανθρώπινη φύση με όλες τις αρετές και τις αδυναμίες της. Είναι άλλωστε τα ομηρικά έπη η πρώτη ολοκληρωμένη λογοτεχνική δημιουργία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο οποίος έχει τις ρίζες του στο ιδεώδες του ανθρωπισμού, έτσι όπως το συνέλαβαν και το επεξεργάστηκαν οι Έλληνες.