Το μέτρο στον Όμηρο

Σε αυτή τη δημοσίευση θα ασχοληθούμε με το μέτρο, στο οποίο είναι συντεθειμένα τα ομηρικά έπη. Πρόκειται για το δακτυλικό εξάμετρο, καταληκτικό σε δισύλλαβο πόδα, που δομείται από την εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών. Ο ομηρικός στίχος δηλαδή αποτελείται από 6 μετρικά πόδια, με το τελευταίο να παραμένει δισύλλαβο. Οι συνηθέστερες ακολουθίες που συναντούμε είναι οι εξής:
— υ υ, — υ υ, — υ υ, — υ υ, — υ υ, — υ
— υ υ, — υ υ, — υ υ, — υ υ, — υ υ, — —
Αν και ο δάκτυλος (—υυ) είναι ο συνηθέστερος τύπος συναντούμε και άλλους, όπως τον σπονδείο (— —) που αντικαθιστά το δάκτυλο οπουδήποτε πλην του 5ου πόδα, με λίγες ίσως εξαιρέσεις. Υπάρχει επίσης ο τροχαίος (— υ) που σχηματίζεται μετά από τομή στη 2η συλλαβή του 3ου πόδα ή στο τέλος του στίχου. Ο ανάπαιστος (υυ—) δε συναντάται στον Όμηρο.

Ο πιο ασφαλής τρόπος, για να αποδώσουμε σωστά τη μετρική ακολουθία ενός στίχου, είναι να βρούμε πρώτα όλες τις θέσει μακρόχρονες συλλαβές, δηλαδή όσες εμπεριέχουν οποιοδήποτε φωνήεν πριν από 2 ή περισσότερα σύμφωνα στη σειρά, ακόμη και αν τα τελευταία δεν βρίσκονται στην ίδια λέξη. Σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει κανείς να προσθέσει τα διπλά ζ, ξ, ψ και το F (δίγαμμα) που ισοδυναμούν με 2 σύμφωνα στη σειρά. Σε ό,τι αφορά το δίγαμμα η κατάσταση περιπλέκεται, διότι στις ομηρικές εκδόσεις δεν εμφανίζεται πουθενά, αλλά πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξή του, για να εξηγήσουμε ανωμαλίες που συναντούμε στην προσπάθειά μας να αποδώσουμε σωστά τη μετρική ακολουθία ενός στίχου. Στη συνέχεια πρέπει να εστιάσουμε στις φύσει μακρόχρονες, δηλαδή όσες εμπεριέχουν ω, η και διφθόγγους. Στην αρχή του στίχου, όπως και στην αρχή καθενός μετρικού ποδιού άλλωστε, βρίσκεται πάντα μια μακρόχρονη συλλαβή, είτε θέσει, είτε φύσει. Όσες περισσεύουν θα χαρακτηριστούν είτε μακρόχρονες, είτε βραχύχρονες, εφόσον εναρμονίζονται με κάποιον από τους μετρικά αποδεκτούς τύπους που είδαμε νωρίτερα. Αν καταφέρουμε να σχηματίσουμε 6 μετρικά πόδια, εκ των οποίων τα 5 πρώτα είναι της μορφής (—υυ) ή (— —) και το 6ο(—υ) ή (— —) τότε έχουμε αποδώσει σωστά τη μετρική ακολουθία του στίχου.

Η αίσθηση που αποκομίζει κανείς διαβάζοντας τους στίχους από το πρωτότυπο είναι ότι κάπου μέσα στο στίχο υπάρχει μια τομή που δημιουργεί 2 ημιστίχια. Για την τμήση του στίχου λαμβάνονται υπόψην οι μακρόχρονες συλλαβές (ημιπόδια) και όχι οι μετρικοί πόδες. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε εδώ ότι μια μακρόχρονη συλλαβή ισοδυναμεί μετρικά με 2 βραχύχρονες. Επομένως, ένα ημιπόδιο αποτελείται από μια μακρόχρονη συλλαβή ή 2 βραχύχρονες.

Οι τομές του στίχου
Α. Η συνηθέστερη τομή είναι η λεγόμενη πενθημιμερής. Λαμβάνει χώρα μετά από την πρώτη μακρόχρονη συλλαβή του τρίτου πόδα, ή με άλλα λόγια, μετά το 5ο κατά σειρά ημιπόδιο (Βλ. Α στην εικόνα του κειμένου).

Β. Η ‘κατὰ τρίτον τροχαῖον’ τομή λαμβάνει χώρα μετά τη 2η συλλαβή του 3ου πόδα. Αν ο στίχος έληγε σε αυτό το σημείο το τελευταίο μετρικό πόδι θα ήταν τροχαίος (—υ), (Βλ. Β στην εικόνα του κειμένου)

Γ. Η εφθημιμερής τομή λαμβάνει χώρα μετά την 1η μακρόχρονη συλλαβή του 4ου πόδα. Η περίπτωση αυτή είναι συνήθης, αλλά συνυπάρχει με δεύτερη τομή στον 3ο ή 2ο πόδα (Βλ. Γ στην εικόνα του κειμένου).

Δ. Υπάρχουν τέλος και περιπτώσεις που η τομή ανάμεσα στα 2 ημιστίχια συμπίπτει με το τέλος ενός μετρικού ποδιού. Συνήθως μετά τον 3ο ή τον 4ο πόδα (Βλ. Δ στην εικόνα του κειμένου).